Ontdek Eemsdelta

Eeuwen geleden zag de Eemsdelta-regio er heel anders uit dan nu. De Waddenzee lag veel verder landinwaarts waardoor grote delen van de regio continu onder water stonden en overgeleverd waren aan de krachten van eb en vloed. De continue bewegingen van eb en vloed zorgde weliswaar voor een dynamisch landschap vol met kwelders en watergeulen, maar de kans op overstromingen was ook erg groot.

Met al dat gevaar op de loer zou je niet verwachten dat iemand zich in dat gebied zou willen vestigen. Maar niets bleek minder waar. De continue afwisseling tussen eb en vloed zorgde namelijk ook voor een zeer vruchtbare kleigrond waardoor het eigenlijk ook een ideaal landbouw gebied was.

Niet zo heel gek dus dat de eerste bewoners zich ruim 600 jaar voor Christus in de Eemsdelta-regio vestigden. Dijken bestonden in die tijd nog niet dus zij moesten nog wel iets vinden tegen de overstromingen. Hun oplossing? Zij bouwden gewoon heuvels en zette hun huizen er bovenop.

Deze heuvels worden wierden genoemd en zijn op veel plekken langs de Waddenkust te vinden. Door de eeuwen heen werden de wierden langzaam opgehoogd en, als ze relatief dichtbij elkaar waren,  samengevoegd. Op deze manier ontstonden grote wierdedorpen waar boeren lief en leed deelden. Het gevaar van overstromingen was immers nooit ver weg.

De wierden zijn, mede vanwege hun historie en omvang, een van de meest interessante bezienswaardigheden van de Eemsdelta-regio. Zij zijn het symbool van de Groningse nuchterheid en vindingrijkheid. Veel kerken in Groningen prijken op het hoogste punt van de wierden. Dankzij de hoogte en de centrale ligging in de verschillende dorpskernen zijn zij van grote afstand al te herkennen.

Veel dorpen in de regio zijn op wierden gebouwd. Deze wierden zijn meestal rond of rechthoekig van vorm en zijn relatief hoog in vergelijking met het omringende gebied. Zo steekt het wierdedorp Godlinze ruim 6 meter boven het maaiveld uit. De wierdedorpen Spijk en Warffum hebben beide een goed bewaarde wierdestructuur. Spijk is een cirkelvormige wierdedorp en behoort vermoedelijk tot de groep van oudste nederzettingen in Noord-Groningen. Cirkelvormige wierde dorpen hebben vaak een soort spinnenweb structuur waarbij de achterkant van de huizen naar buiten gericht zijn.

Warffum is met een oorspronkelijke grootte van 16 hectare de grootste wierde van Nederland. Het dorp is gebouwd op een rechthoekige wierde die vermoedelijk is ontstaan uit twee afzonderlijke (cirkelvormige) wierden die vervolgens aan elkaar zijn gegroeid. Dit vermoeden wordt versterkt door het feit dat het westelijke gedeelte hoger (en daarmee ook ouder) is.

Verdwenen wierden

De aanleg van de zeedijk maakte de wierden enigszins overbodig. De beschermende taak was immers overgenomen en daardoor was het gevaar ook geweken.Daarom werden sommige wierden afgegraven. De bewoners deden dit omdat zij wisten dat de wierdegrond zeer vruchtbaar was. De wierdegrond werkte namelijk als een soort kunstmest. Daarnaast waren mensen nieuwsgierig welke verloren voorwerpen en schatten door de jaren heen in de wierden zijn begraven.

Al snel werden steeds meer wierden afgegraven en de grond verkocht. Hierdoor zijn veel wierden verloren gegaan. Gelukkig zagen de bewoners ook het cultuurhistorisch belang van de wierden in waardoor een aantal wierden (deels) bewaard zijn gebleven. Zo is het wierdedorp Leermens slechts gedeeltelijk afgegraven waardoor je een nog altijd een duidelijke scheiding ziet.

Ezinge is een van de meest bekende afgegraven wierden van Groningen. Deze is begin 20e eeuw afgegraven en hierbij zijn de resten van meer dan 100 gebouwen gevonden waaronder meer dan 80 boerderijen. Deze stammen uit de periode van 600 voor christus tot 500 na christus. Ezinge heeft hierdoor de titel ‘Pompeii van het Noorden’ gekregen. Dit is niet zo gek gezien de talloze vondsten.

De eeuwige rivaal van Appingedam

Aan de rand van Nederland, waar het Eemskanaal en het Damsterdiep overgaan in de Eems, ligt Delfzijl. Een oude havenstad waar handeldrijven en de strijd tegen het water al eeuwenlang de dienst uitmaken. Delfzijl is, net als de stad Groningen, van oudsher een rivaal van Appingedam. Delfzijl zorgde er namelijk voor dat Appingedam haar directe verbinding met de Waddenzee verloor. Hierdoor kon Delfzijl de rol van Appingedam overnemen en uitgroeien tot een belangrijke havenstad voor Noord-Nederland. De geschiedenis van Delfzijl als handel- en havenstad is nog altijd goed zichtbaar in het straatbeeld. Zo ligt het winkelcentrum van Delfzijl binnen de contouren van de oude vesting.

Delfzijl is rond 1300 ontstaan. Vanwege de ligging en de natuurlijke havenkom werd al snel daarna een haven gebouwd. Als havenstad voert Delfzijl al eeuwenlang een strijd tegen het water. Overstromingen liggen op de loer en de stad heeft dan ook verschillende verdedigingssystemen zoals de dijk, historische waterpoorten en coupures. Bij zeer hoog water lopen de havenkades onder. Dit zorgt voor een bijzonder spektakel.

Rijd, fiets, wandel of vaar oostwaarts langs het Damsterdiep en je eindigt vanzelf aan de rand van het winkelcentrum van Delfzijl. Ga eropuit, neem een kijkje in het winkelcentrum, ontdek de haven of ga lekker uitwaaien op het strand en de dijk. Op de dijk kun je genieten van het prachtige uitzicht over de Eems en de Waddenzee. Daarnaast heb je goed zicht op Duitsland dat hemelsbreed slechts 5 kilometer bij Delfzijl vandaan is. Momenteel wordt de dijk tussen Delfzijl en de Eemshaven verhoogd en versterkt. De werkzaamheden zijn naar verwachting eind 2019 klaar.

Delfzijl is de geboorteplaats van de detective Jules Maigret. De Belgische schrijver Georges Simenon verbleef tijdens het interbellum tussen de eerste en tweede wereldoorlog in Delfzijl. Hij bedacht het personage en schreef in totaal meer dan 75 romans met over dit personage waaronder “Maigret in Holland”. Sinds 1966 staat er een standbeeld van Maigret naast het Damsterdiep. Deze heeft Simenon zelf onthuld.

Delfzijl heeft verschillende interessante bezienswaardigheden. Net buiten de dijk staat het Eemshotel. Een hotel dat hoog boven het water op palen gebouwd is. Hier heb je een mooi uitzicht over de Eems-Dollard en de afwisseling van eb en vloed. Op de dijk vlakbij het Eemshotel staat een groot monument ter ere van de overleden Groningse zanger Ede Staal. Daarnaast heeft Delfzijl een wijk die volledig in de Amsterdamse school stijl gebouwd is. Deze bouwstijl heeft buiten de stad Amsterdam nergens zo'n grote navolging gekend als in de provincie Groningen.

De bijzondere kerken in Appingedam en de regio zijn relatief onbekend bij veel mensen in Nederland. Dit betekent dat je vrijwel altijd gewoon kan binnenlopen om te genieten van de rust, kunst en geschiedenis.  En dat is maar goed ook want de kerken herbergen prachtige kunstvoorwerpen en hebben daarnaast veel cultuurhistorische waarde.

 De "Stichting Oude Groninger Kerken" zet zich  al decennia in om 91 kerken in Appingedam en de provincie Groningen te beschermen. Dankzij hun inzet neemt de belangstelling voor deze kerken toe in binnen- en buitenland. Veel kerken in de provincie en de Eemsdelta-regio zijn namelijk al zes, zeven of soms acht eeuwen oud(!) en hebben hierdoor naast veel cultuurhistorische waarde ook ouderdomskwalen. Door de kerken te beschermen gaat de cultuurhistorische waarde niet verloren. De kerken zijn, op restauraties na, relatief ongerept gebleven en hebben hun eeuwenoude karakter behouden.

De stichting heeft een belangrijke rol in het behoud van de vele kerken die de provincie rijk is. In 2019 bestaat de stichting 50 jaar. Dit wordt dan ook op verschillende manieren gevierd. Dankzij de stichting zijn veel kerken in Appingedam en de regio bewaard gebleven, gerestaureerd en hebben zij hun functie als ontmoetingsplek behouden. Zo wordt tot de dag van vandaag nog steeds kerkdiensten gehouden in een aantal van deze kerken. Daarnaast zijn veel kerken nog altijd in gebruik als vergader- of feestlocatie waardoor ook zij na al die eeuwen nog een functie hebben behouden.

De Fraeylemaborg ligt op een kwartier rijden vanuit Appingedam. Het is de bekendste borg van de regio en heeft een rijke geschiedenis. De borg stamt uit de 13e eeuw en is door de eeuwen heen meerdere malen uitgebreid. Zo is de karakteristieke gracht pas in de 16e eeuw gegraven. In de jaren erop volgden meerdere uitbreidingen en rond 1800 had de borg haar uiteindelijke vorm.

Ook van binnen ziet de Fraeylemaborg er prachtig uit. Het is interieur is zeer goed onderhouden en in de 20e eeuw is de borg grondig gerestaureerd zodat de cultuurhistorische waarde niet verloren zou gaan. Tegenwoordig doet de borg dienst als museum. Daarnaast is het een prominente trouwlocatie. Het museum is het hele jaar door geopend en de verschillende kamers en vertrekken laten het tijdsbeeld tot het midden van de 20ste eeuw zien. Helemaal bijzonder is een filmpje over de laatste bewoner van de Fraeylemabrog. In dit interview, gemaakt door RTV-Noord, verteld ze over haar jeugd en herinneringen aan de borg. Zo krijgen bezoekers direct een goed beeld van hoe het leven in de borg er vroeger uitzag.

De Fraeylemaborg staat op een uitgestrekt landgoed van ruim 30 hectare dat wordt gekarakteriseerd door de "Engelse" tuin. Deze Engelse tuin is een parkbos vol met zandstenen tuin-ornamenten uit de 17e en 18e eeuw. De tuin bevat tevens verschillende bouwwerken (follies) die de tuin extra sfeer en een unieke uitstraling geven. Kijk dus ook niet raar op als je ineens een enorme hazelnoot of stadsbus ziet staan. Dus bezoek de Fraeylemaborg, maak een wandeling door het bos en maak kennis met een prachtig stukje geschiedenis.

De Eemshaven bevat de bijzondere molen "Goliath". Dit is de meest noordelijke poldermolen van het Nederlandse vasteland. Deze bezienswaardige molen is in 1897 gebouwd om de Eemspolder te bemalen en wordt tegenwoordig omringd door een modern windmolenpark. Dit zorgt voor een interessante mix tussen historie en het moderne technologische tijdperk.

In 1979 nam een nieuw gemaal de polder functie over en werd de molen overbodig. Dankzij de enthousiaste (vrijwillige) molenaar is de molen nog regelmatig in werking te bewonderen. De belangrijke cultuurhistorische waarde gaat hierdoor niet verloren. 

In de afgelopen 500 jaar stonden er 10 molens in Appingedam. Deze zijn vrijwel allemaal verdwenen. De Olinger Koloniemolen is de laatst overgebleven molen van Appingedam is in 1900 gebouwd na de aanleg van het Eemskanaal. Gelukkig maar want dankzij deze poldermolen hielden de Damsters hun voeten droog. De molen staat een klein stukje buiten Appingedam. Bezoek de molen en geniet van de rust, stilte en de wilde dieren. Draait de molen of wappert de blauwe vaan, dan is de molen opengesteld voor bezoekers.